به گزارش ثریا - در راستای نیل به اهداف بلندمدت چشم‌انداز علمی کشور و بهره‌گیری از ذخایر علمی و حرفه‌ای سرمایه انسانی خارج از کشور، برنامه "همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور" به منظور انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به داخل توسط مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری و با همکاری دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، پارک‌های علم و فناوری، شرکت‌های فناور و مراکز رشد و نوآوری منتخب کشور به عنوان «پایگاه میزبان» اجرا می‌شود.

در این برنامه در قالب حمایت از انجام پروژه‌های تحقیقاتی و فناورانه همچون پسادکتری، فرصت مطالعاتی، استاد مدعو و معین، راه‌اندازی کسب و کارهای فناورانه، اشتغال در شرکت‌های فناور و برگزاری سخنرانی و کارگاه‌های تخصصی اقدام به ایجاد ارتباط مؤثر میان متخصصان ایرانی خارج از کشور با مراکز علمی و فناوری برگزیده کشور می‌شود.

این برنامه اهدافی چون "استفاده از ظرفیت علمی و حرفه‌ای متخصصان ایرانی خارج از کشور در مراکز علمی، فناوری و صنعتی کشور"، "ارتقای سطح علمی و حرفه‌ای پایگاه‌های میزبان"، "فراهم کردن شرایط مناسب جهت توسعه فناوری‌های نوظهور و پیشرفته در کشور" و "فراهم کردن شرایط انتقال مهارت‌ها، روش‌ها و قابلیت‌های خدماتی نوین توسط متخصصان ایرانی خارج از کشور به داخل" دنبال می‌شود.

بر این اساس دانش‌آموختگان ۱۵۰ دانشگاه یا مؤسسه تحقیقاتی برتـر دنیا بر اساس نظام ارزیـابی، می‌توانند پس از اتمام دوره پسادکتری، از حمایت‌های مربوط به تاسیس شرکت نوپا یا اشتغال در شرکت‌های فناور استفاده کنند. این دسته از دانش آموختگان می‌توانند حداقل یک سال پس از شروع دوره پسادکتری، فرصت مطالعاتی و استاد مدعو و حداکثر ۶ ماه پس از اتمام دوره پسادکتری، فرصت مطالعاتی و استاد مدعو برای دریافت حمایت تاسیس شرکت نوپا درخواست خود را در سامانه ثبت کنند.

در این برنامه متخصصان ایرانی خارج از کشور، فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی ارشد و یا دوره‌های معادل آن همچون دکتری حرفه‌ای، اساتید شاغل در یکی از دانشگاه‌ها و یا مؤسسات تحقیقاتی خارج از کشور با مرتبه علمی استاد تمام، دانشیار و استادیار، دانش آموختگان دوره دکتری تخصصی یا دوره‌های معادل مانند تخصص بالینی و فوق تخصصی و کارآفرینان دارای حداقل دو سال سابقه فعالیت در شرکت‌های فناور خارج از کشور می‌توانند مشارکت کنند.

برای این منظور تاکنون بیش از ۱۲۰ پایگاه میزبان راه‌اندازی شده و درخواست بازگشت و یا همکاری محققان ایرانی خارج از کشور را مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌دهند.

طبق آمارهای منتشر شده از زمان آغاز طرح همکاری تا پایان فروردین ۱۴۰۰ در مجموع ۱۹۸۹ نفر به ایران بازگشته‌اند که بیشترین آمار بازگشت برای سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ است. این طرح همچنین موجب حفظ ارتباط کشور با ۸۶۴ نفر از ایرانیان متخصص و دانشمند غیر مقیم شده است.

اخیرا دکتر روح الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری، نشستی با نخبگان ایرانی بازگشته به ایران داشته است که اکثر آنها بوروکراسی موجود در کشور و عدم اطمینان از جایگاه علمی‌شان در کشور را از موانع موجود در کشور می‌دانند.

تبدیل مهاجرت‌های تحصیلی به شرکتی

یکی از افراد حاضر در این نشست معتقد است در گذشته عمده مهاجرت‌های صورت گرفته، مهاجرت‌های تحصیلی بوده است و همه افرادی که به خارج از کشور می‌رفتند، برای تحصیل در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری بود، ولی این روند از سال ۹۶ به مهاجرت‌های کاری تبدیل شد؛ به گونه‌ای که جوانانی که در ایران شغل داشتند، به سایر کشورها برای ادامه فعالیت کار خود مهاجرت کردند.

وی اضافه کرد: در حال حاضر مهاجرت‌ها، به مهاجرت شرکتی بدل شده است، به این معنا که کل شرکت اقدام به مهاجرت می‌کند.

وی با اشاره به اقدامات شایسته بنیاد ملی نخبگان برای بازگشت نخبگان به کشور یادآور می‌شود: این نهاد تنها جایی است که نخبگان را درک می‌کند و این خود قدمی کوچک، ولی رو به جلو است.

وجود تفاوت‌های عمیق میان ایران با سایر کشورها

یکی دیگر از نخبگان که از دو سال و نیم گذشته با حمایت‌های معاونت علمی به کشور بازگشته و دو محصول آنها، دانش بنیان شده است، یادآور می‌شود که معاونت یک قوت قلبی برای بازگشت نخبگان و کارآفرینان ایرانی مقیم خارج است، ولی از سوی دیگر مقایسه شرایط ایران با کشورهای دیگر، نشان از تفاوت‌های بسیار زیاد حتی در محیط دانشگاهی دارد.

وی ادامه داد: من و بسیاری دیگر تمایلی به جذب در دانشگاه‌ها نداریم، چون فاصله بسیار زیادی میان ایران با سایر کشورها از نحوه برخورد تا قوانین و سوء استفاده از دانشجویان در دانشگاه‌ها وجود دارد، به گونه‌ای که اساتیدی که بعد از چندین سال به کشور بازگشتند و جذب برخی از دانشگاه‌ها شده‌اند، پس از مدتی دانشگاه را رها کردند و جذب صنعت ‌شدند.

وی خطاب به معاون علمی رئیس‌جمهوری درخواست کرد که فعالیت‌های این معاونت در زمینه بازگشت نخبگان که از سال‌های قبل آن را اجرایی کرده، نه تنها حفظ شود، بلکه ارتقاء یابد.

اثرات منفی اخبار منفی در رسانه‌ها

یکی دیگر از نخبگانی که به کشور بازگشته است در این نشست، گفت: کوچکترین خبر منفی درباره ایران، موج ناامیدی زیادی را به‌ویژه برای نخبگانی که در خارج از کشور هستند، ایجاد خواهد کرد؛ چرا که این اخبار منفی اثرات منفی چندین برابری دارد.

وی اظهار کرد: دو سال قبل یکی از مسؤولان اعلام کرد در برخی از رشته‌ها حتی در دانشگاه‌های تراز اول اساتید خبره نداریم، این امر به‌ویژه برای رشته‌های بین‌رشته‌ای و رشته‌های جدید بیشتر مشهود است و باید بپذیریم که در برخی از رشته‌ها از کشور ترکیه و لهستان و مجارستان عقب هستیم؛ از این رو نیاز است که کشور در دعوت از متخصصان ایرانی مقیم خارج برای آموزش این رشته‌ها، اقدام کند.

رسوخ علم در کشور صورت نگرفته است

محقق دیگری نیز تاکید دارد: این فاکتور که از دانش‌بنیان‌ها ثروت آفرینی کنیم، به این وابسته است که نخبگان در سطح ملی و بین‌المللی شناخته شوند و از سوی دیگر کشور از نظر علمی ضعف‌های بنیادینی دارد که اجازه رشد نمی‌دهد.

وی معتقد است رسوب علم شکل نگرفته است و برای ارتقای تجاری‌سازی دستاوردهای دانش‌بنیان نیاز است تا فناوران به جوامع علمی شناسانده شوند.

وجود گوش شنوا عامل بازگرداندن نخبگانی ایرانی به کشور

یکی دیگر از نخبگان ایرانی که از ۵ سال قبل به ایران بازگشته است، یکی از عواملی مؤثر در بازگرداندن نخبگان و کارآفرینان به کشور را وجود افراد پیگیر در معاونت علمی و وجود گوش شنوایی در کشور دانست و اظهار کرد: تصوری که افراد خارج از کشور درباره ایران دارند، این است که ایران را ابر سیاهی احاطه کرده و اجازه نمی‌دهد کشور دیده شود. اگر قرار است کارآفرینان و نخبگان به کشور بازگردند، نیاز است معاونت علمی به دنبال برنامه‌های بازگشت مستقیم برای همه نخبگان باشد و این برنامه‌ها تعداد خاصی از نخبگان را پوشش ندهد و در سال‌های اخیر نیز به نظر می‌رسد این تعداد خاص از نخبگان که به کشور بازگشته‌اند نیز از دست رفته‌اند.

وی به نظرسنجی انجام شده در زمینه دلایل عدم بازگشت نخبگان مقیم امریکا به کشور اشاره کرد و گفت: تصور بر این بود که بیشترین عامل عدم بازگشت به ایران مربوط به عوامل اقتصادی باشد، ولی نتایج این نظرسنجی نشان داد که عامل اول اعلام شده وضعیت و جایگاه سیاسی ایران و محققان در کشور عنوان شد و این نتیجه نشان می‌دهد که برای بازگرداندن کارآفرینان و نخبگان خارج از کشور نیاز به یک اهرم سیستمی است تا افراد راحت‌تر به ایران بازگردند.

بر اساس اعلام رصدخانه مهاجرت ایران، اگر مهاجرت‌های بازگشتی به ۳ دسته کلی بازگشـت‌های "اجباری"، "داوطلبانه حمایت شده" و "مستقل" در نظر گرفته شود، وضعیت بازگشت مهاجران ایرانی به این شرح است:

بازگشت اجباری:
در زمینـه بازگشت‌های اجباری نهادهایی همچـون سـازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) و آژانس پناهندگان سـازمان ملـل متحـد (UNHCR )کـه سـالانه تعداد افراد رد مرز شده را اعلام می‌کنند، آماری در خصوص تعداد ایرانیان رد مرز شده و بازگشت داده شده به ایران را اعلام نمی‌کنند.

بازگشت داوطلبانه:
بر اساس پورتال آماری مهاجرت از سال ۲۰۱۳ تا سال ۲۰۲۱ میلادی، در مجموع بالغ بر ۱۴ هزار مهاجر ایرانی بازگشت داوطلبانه حمایت شده‌اند و سهم مهاجران ایرانی از کل بازگشت‌های داوطلبانه حمایت شده در جهان از ۲.۸ درصد در سال ۲۰۱۳ به ۱.۱ درصد در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است.

بازگشت داوطلبانه و ادغام مجدد حمایت شده در ایران و جهان از ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۱

وضعیت بازگشت داوطلبانه مستقل به ایران

هیچ آمار متقن و جامعی درباره مجموع افرادی که بازگشت داوطلبانه مستقل به ایران داشـته‌اند، در دسترس نیست و در این خصوص تنها می‌توان به آمار متخصصان ایرانی بازگشتی از طریق طرح "همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم" استناد کـرد.

بر اساس آخرین آمار موجود از معاونت علمی، از ابتدای آغاز این طرح در اسفند ماه سال ۱۳۹۳ تا پایان مـرداد ماه سال ۱۴۰۱، در مجموع ۸ هزار و ۵۸ نفر از ایرانیان متخصص خارج از کشور درخواست استفاده از تسهیلات طرح را داشته‌اند که از میان آنها سه هزار و ۷۴۲ درخواست مورد تایید قرار گرفته و دو هزار و ۶۷۷ درخواست رد شـده است و مابقی درخواست‌های انصرافی بدون وضعیت هستند.

با استناد به نتایج اجرای این طرح، در مجمـوع ۲ هـزار و ۴۸۷ نفـر از متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی تا پایان تیر ماه ۱۴۰۱ به ایران بازگشته‌اند.

فراوانی بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی خارج از کشور از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۱

بر اساس آخرین آمار طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم تا پایان اردیبهشت سال ۱۴۰۱، در مجموع ۱۵۱ نفر از متخصصان ایرانی، معادل ۶ درصد از ۱۰ دانشگاه برتر جهان به ایران بازگشته‌اند.

همچنین ۲۶ درصد از ۵۰ دانشگاه برتر جهان، ۴۷ درصد از ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان، ۷۰ درصد از ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان و ۸۵ درصد از ۳۰۰ دانشگاه برتر جهان به کشور بازگشته‌اند.

بر اساس اعلام رصدخانه مهاجرت ایران، از زمان آغاز طرح بازگشت در ابتدای اسفند ۱۳۹۳ تا پایان تیر ۱۴۰۱، حدود ۲ هـزار و ۵۰۰ متخصص ایرانی از ۴۶ کشور مختلف جهان به ایران بازگشته‌اند.

مهمترین کشورهای مبدا متخصصان ایرانی به ترتیب شامل کشورهای "ایالات متحده آمریکا"، "کانادا"، "مالزی"، "بریتانیا"، "استرالیا"، "آلمـان"، "ایتالیا"، "هلند"، "چین" و "فرانسه" می‌شود.

میل و تصمیم به بازگشت در میان ایرانیان

بر اساس نتایج پیمایش‌هـای انجام شده در رصدخانه مهاجرت ایران، شاخص تصمیم به بازگشت در سال ۱۳۹۶ دو برابر شده و این رشد در مقایسه بـا سال ۱۳۹۳ تقریبا ناشی از دو عامـل "پیاده‌سـازی و اجرای طرح بازگشت دانشمندان و متخصصان ایرانی غیر مقیم به عنوان اولین طرح کشور در این راستا" و "تغییر فضای سیاسی داخل کشور به علت امضای توافق‌نامه هسته‌ای و رفـع تحریم‌هـا" بوده است.

با این وجود، در سال ۱۴۰۱ مجددا نرخ تصمیم به بازگشت کاهش یافته و به سـطح ۱۴ درصد رسیده است، به گونه‌ای که بر اساس یافته‌های مؤسسه گالوپ به طور میانگین حدود ۷ درصد از مهاجران جهان تمایل دارند به کشور مبدأ خود بازگردند. بنابراین نرخ تصمیم به بازگشت در میان مهاجران ایرانی در هیچ یک از سال‌های مورد بررسی کمتر از میانگین جهانی نبوده اسـت.

منبع : رصدخانه مهاجرت ایران